Polski sektor bankowy, pozycja Banku i czynniki ryzyka

Tempo wzrostu depozytów pozostało w 2019 roku na niezmienionym do poprzedniego roku poziomie 8,5% r/r. W konsekwencji, płynność sektora bankowego w Polsce, mierzona wskaźnikiem kredyty/depozyty, poprawiła się do poziomu 93% z poziomu 96% na koniec poprzedniego roku.

Zysk sektora bankowego wzrósł o 2% r/r po 11-tu miesiącach (wg danych KNF), jednakże biorąc pod uwagę istotną skalę rezerw na walutowe kredyty hipoteczne tworzonych przez banki w grudniu, zysk za cały rok 2019 prawdopodobnie będzie poniżej zysku roku poprzedniego. Trendy w wynikach operacyjnych sektora istotnie się pogorszyły. Tempo wzrostu przychodów pozostało na solidnym poziomie (+9% r/r) dzięki 11%-owemu wzrostowi wyniku odsetkowego oraz niemal 7%-owemu wzrostowi wyniku prowizyjnego. Dynamika wzrostu kosztów również przyspieszyła (niemal 9% r/r). Rosnący poziom rezerw (+16% r/r) oraz wyższa efektywna stopa podatkowa (27% wobec 25% w porównywalnym okresie roku ubiegłego) również wpłynęły negatywnie na rentowność sektora. Analizując dane sektorowe należy jednak pamiętać o ich ograniczonej porównywalności r/r ze względu na procesy konsolidacyjne.

Polski sektor bankowy utrzymywał bardzo silną pozycję kapitałową. Na koniec listopada 2019 roku, kapitały własne banków polskich osiągnęły poziom 210 mld PLN, a wskaźnik wypłacalności wynosił 18.9% (łączny wskaźnik kapitałowy – TCR) oraz 17,0% (wskaźnik Tier 1). W listopadzie KNF nieco zmienił kryteria dywidendowe (wypłata 100% zysku), jednakże większość kryteriów pozostała niezmieniona. Podobnie, bufory kapitałowe oraz wynikające z nich minimalne wskaźniki kapitałowe pozostały na relatywnie wysokich poziomach.  Utrzymywanie wysokich buforów i wskaźników kapitałowych przez polskie banki jest elementem pozytywnym z punktu widzenia ryzyka, jednakże negatywnie wpływa na rentowność kapitału zaangażowanego przez akcjonariuszy banków (słabszy wskaźnik ROE i ograniczona dywidenda).

2019 rok przyniósł kontynuację procesów konsolidacyjnych. W listopadzie BNP Paribas Polska sfinalizował fuzję z Raiffeisen Polska a Bank Millennium z Euro Bankiem. W rezultacie, liczba banków komercyjnych spadła do 30 z 32 na koniec roku 2018. Na koniec września, udział 5 największych banków w aktywach ogółem całego sektora wynosił 53% w porównaniu do 51% w tym samym czasie roku poprzedniego.

Według prognoz Banku, rok 2020 powinien przynieść dalsze spowolnienie wzrostu gospodarczego (PKB +3,2%), głównie z powodu spadku tempa wzrostu inwestycji (2020: +2,1% r/r po 7,8% szacowanym w 2019). Spodziewany stabilny wzrost dochodów gospodarstw domowych powinien przynieść kontynuację wysokiego tempa wzrostu depozytów detalicznych, a oczekiwane utrzymanie konsumpcji prywatnej oraz popytu na nieruchomości na wysokim poziomie powinno wspierać popyt na kredyty w segmencie klientów indywidualnych.

Na koniec 2019 roku Grupa Banku Millennium znajdowała się na 7 miejscu wśród największych banków komercyjnych w Polsce wg aktywów ogółem i depozytów. Udział Banku w depozytach wynosił 6,0% (5,3% na koniec roku 2018), a w kredytach 5,7% (4,6%). Grupa Banku Millennium  utrzymywała relatywnie silniejszą pozycję w segmencie depozytów gospodarstw domowych (7,2% wobec 6,2% na koniec roku 2018), kredytach hipotecznych (8,3% wobec 6,8% na koniec roku poprzedniego) oraz transakcjach dokonanych kartami kredytowymi (8,6% wobec 8,0%). W segmencie przedsiębiorstw, gdzie Grupa posiada mniejszy udział niż w segmencie detalicznym, (4,0% w depozytach i w kredytach), ponadprzeciętną pozycję Grupa utrzymuje tradycyjnie w produktach leasingowych i faktoringowych. Grupa prowadzi dystrybucję swoich produktów i usług poprzez sieć 830 placówek, a także kanałami elektronicznymi w tym poprzez bankomaty, Internet, aplikacje telefoniczne i mobilne.

Mimo braku istotnych zagrożeń dla gospodarki Polski i sektora bankowego na 2020 rok, istnieją potencjalne ryzyka, które jeśli się zmaterializują, mogą w nadchodzącym roku mieć istotny wpływ na działalność i wyniki polskiego sektora bankowego (w tym Banku Millennium):

• Silniejsze niż oczekiwano spowolnienie wzrostu gospodarczego na świecie w wyniku wzmożonego protekcjonizmu w handlu światowym, pogarszających się nastrojów w gospodarce światowej. Ze względu na powiązania w ramach globalnych łańcuchów produkcyjnych, takie wydarzenia w otoczeniu zewnętrznym mogą mieć negatywny wpływ na polski eksport, a tym samym na sytuację dochodową krajowych przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.
• Wzrost oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych mógłby istotnie zwiększyć oczekiwania płacowe i nakręcić spiralę wynagrodzenia-inflacja. Wysoka inflacja zmniejszałaby siłę nabywczą konsumentów, co ograniczałoby aktywność gospodarczą, Efekt ten byłby jeszcze spotęgowany przez podniesienie przez władze monetarne stóp procentowych.
• Niepewność związana z wpływem rozprzestrzeniającego się koronawirusa na gospodarkę światową, działaniami protekcjonistycznymi w handlu światowym, a także z perspektywami dla umowy handlowej między Unią Europejską a Wielką Brytanią może spowodować podwyższenie zmienności na rynkach finansowych.
• Ryzyko prawne walutowych kredytów hipotecznych. W dniu 3 października 2019, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał orzeczenie w sprawie C-260/18 w związku z zapytaniami prejudycjalnymi sformułowanymi przez Sąd Okręgowy w Warszawie w sprawie przeciwko Raiffeisen Bank International AG. Orzeczenie TSUE, w związku z przeprowadzoną w nim interpretacją prawa Unii Europejskiej, jest wiążące dla sądów krajowych. Udzielając odpowiedzi na pytania prejudycjalne, we wspomnianym orzeczeniu przeprowadzono interpretację Artykułu 6 Dyrektywy 93/13. W świetle przedmiotowego orzeczenia, art. 6 dyrektywy 93/13 musi być interpretowany w ten sposób, że (i) sąd krajowy może, na podstawie prawa krajowego, stwierdzić, że umowa kredytu nie może nadal trwać bez nieuczciwych postanowień, ponieważ usunięcie tych nieuczciwych postanowień zmieniłoby charakter głównego przedmiotu umowy; (ii) skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z uznania umowy w całości za nieważną muszą być oceniane w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili powstania sporu, oraz że wola konsumenta jest decydująca o tym, czy chce on utrzymać umowę i uniknąć tych skutków; (iii) artykuł 6 dyrektywy uniemożliwia wypełnienie luk w umowie spowodowanych usunięciem z umowy nieuczciwych postanowień (nawet jeśli niewypełnienie tych luk spowodowałoby niekorzystny dla konsumenta upadek umowy, wyłącznie na podstawie ustawodawstwa krajowego o charakterze ogólnym, które stanowi, że skutki wyrażone w treści aktu prawnego należy uzupełnić, w szczególności, zasadami wynikającymi z zasad słuszności lub przyjętych zwyczajów; (iv) art. 6 dyrektywy uniemożliwia utrzymanie w mocy nieuczciwych postanowień w umowie (nawet jeśli ich usunięcie skutkowałoby unieważnieniem umowy na niekorzyść konsumenta), jeżeli konsument nie wyraził zgody na utrzymanie w mocy takich postanowień.
  Orzeczenie TSUE dotyczy jedynie sytuacji, w której sąd krajowy uznał uprzednio warunek umowy za abuzywny. Ocena, w trakcie postępowań sądowych, czy dany warunek umowny może zostać uznany za abuzywny w określonych okolicznościach danej sprawy należy do wyłącznych kompetencji sądów krajowych. Można racjonalnie założyć, że kwestie prawne dotyczące kredytów hipotecznych w walutach obcych będą dalej badane przez sądy krajowe w ramach rozstrzyganych sporów, co prawdopodobnie doprowadzi do pojawienia się dalszych interpretacji istotnych dla oceny ryzyk związanych z przedmiotowymi postępowaniami. Okoliczność ta wskazuje na potrzebę stałej analizy tych spraw. Dalsze wnioski o wyjaśnienia i orzeczenia skierowane do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Polskiego Sądu Najwyższego mogą być również składane, co może mieć wpływ na wynik spraw sądowych.
  Na koniec 2019 roku Bank posiadał 2010 umów kredytowych objętych indywidualnymi postępowaniami dotyczącymi klauzul indeksacyjnych do walut obcych o łącznej wartości roszczeń zgłoszonych przez powodów w wysokości 203 mln PLN. Do dnia 31.12.2019 tylko w 19 sprawach wydano prawomocne orzeczenia, z których ogromna większość była zgodna z interesem Banku. Roszczenia sformułowane przez Klientów w postępowaniach indywidualnych dotyczą głównie uznania nieważności umowy lub zapłaty w celu zwrotu rzekomo nienależnych świadczeń, na skutek abuzywnego charakteru klauzul indeksacyjnych. Agresywna kampania reklamowa, obserwowana w sferze publicznej zachęcająca do zgłaszania roszczeń wobec banków, może doprowadzić do wzrostu liczby spraw sądowych. Dodatkowo, Bank jest stroną pozwu zbiorowego, którego przedmiotem jest określenie odpowiedzialności Banku w stosunku do członków grupy na podstawie nieuzasadnionego wzbogacenia się (nienależna korzyść) w związku z zawartymi umowami walutowych kredytów hipotecznych. Nie jest to spór dotyczący płatności. Orzeczenie w powyższym postępowaniu nie będzie obejmowało przyznania żadnych kwot na rzecz członków grupy. Liczba umów kredytowych objętych tymi postępowaniami wynosi 3281. Sprawa jest nadal przed pierwszą rozprawą, przewidzianą na marzec 2020 r.
  Na podstawie danych ZBP, zebranych ze wszystkich banków posiadających walutowe kredyty hipoteczne, zdecydowana większość sporów została ostatecznie rozstrzygnięta na korzyść banków w roku 2019. Jednakże po wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydanym w dniu 3 października 2019 (sprawa C-260/18) wystąpiło ryzyko, że w większości pozytywna jak dotąd dla banków linia orzecznictwa sądów może ulec zmianie.
  Zważywszy na zwiększone ryzyko prawne związane z walutowymi kredytami hipotecznymi, Bank Millennium utworzył 223 mln PLN rezerw na ryzyko prawne. Metodologia opracowana przez Bank jest oparta o następujące główne parametry: (1) liczba bieżących (w tym powództw zbiorowych) i potencjalnych przyszłych spraw sądowych, które pojawią się w określonym (trzyletnim) horyzoncie czasowym, (2) kwota potencjalnej straty Banku w przypadku konkretnego wyroku sądu (wzięto pod uwagę trzy negatywne scenariusze wyroków), (3) prawdopodobieństwo uzyskania konkretnego wyroku sądowego obliczonego na podstawie statystyk wyroków sektora bankowego w Polsce i uzyskanych opinii prawnych. Zmiana wartości rezerwy lub jej wykorzystanie będą zależne od ostatecznych wyroków sądów w konkretnych sprawach oraz od liczby spraw sądowych.
  Bank Millennium podejmuje szereg działań na różnych poziomach, wobec różnych interesariuszy, w celu zmniejszenia ryzyka prawnego i ryzyka postępowania sądowego w zakresie portfela walutowych kredytów hipotecznych. Bank jest otwarty na indywidualne negocjowanie korzystnych warunków przedterminowej spłaty (częściowej lub całkowitej) lub przewalutowania kredytów na PLN. Z drugiej jednak strony Bank będzie nadal podejmować wszelkie możliwe działania, aby bronić swych interesów w sądach, jednocześnie będąc otwartym na porozumienie się z klientami w sądzie na rozsądnych warunkach.
  Na końcu należy wspomnieć, że Bank musi utrzymywać dodatkowe fundusze własne na pokrycie dodatkowych wymogów kapitałowych związanych z ryzykiem portfela walutowych kredytów hipotecznych (jako bufor II filaru) w wysokości 4,96 p.p. (4,87 p.p. na poziomie Grupy), co odpowiada kwocie 1,85 mld PLN, z czego część przypisana jest ryzyku operacyjnemu/prawnemu.
• Ryzyko zwiększenia rezerw na pokrycie zwrotu prowizji w pożyczkach gotówkowych w przypadku ich wcześniejszej spłaty. W dniu 11 września 2019 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł w sprawie Lexitor przeciwko SKOK Stefczyka, Santander Consumer Bank i mBank (sprawa C 383/18), w której stwierdził, że konsument ma prawo żądać zmniejszenia całkowitej kwoty kosztów pożyczki na którą składają się odsetki i koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu. Biorąc pod uwagę ten werdykt, Grupa Banku Millennium utworzyła rezerwę w wysokości 66,4 mln PLN (w ciężar dochodów odsetkowych netto i pozostałych kosztów operacyjnych), na potencjalne zwroty dla klientów. Rezerwa została oszacowana na podstawie maksymalnej kwoty potencjalnych zwrotów i prawdopodobieństwa dokonania płatności. Adekwatność tej rezerwy będzie weryfikowana w przyszłości i będzie zależała od wyjaśnienia implikacji werdyktu oraz ilości umów i kwot do zwrotu.
• Potencjalny wzrost składek na Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG). Po prawie 27% wzroście składek r/r, które polskie banki wpłaciły do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego w roku 2019, rok 2020 może przynieść dalszy wzrost tej opłaty. Zgodnie z dostępnymi informacjami, BFG może w 2020 roku zwiększyć składkę ogółem o 12%. Większa część tego wzrostu ma wynikać z wyższych składek na fundusz gwarantowania depozytów (28% składek w 2019 r., 56% w 2018 r.). Z uwagi na stosunkowo wyższy udział Banku Millennium w składkach na fundusz gwarantowania depozytów niż na fundusz przymusowej restrukturyzacji, może to prowadzić do ponadprzeciętnego wzrostu składek na BFG ogółem płaconych przez Bank w 2020 roku. Co więcej, z uwagi na docelowy poziom funduszy do osiągnięcia w długim terminie i potencjalne ich wykorzystanie, nie można wykluczyć ryzyka doraźnych wpłat na fundusz gwarantowania depozytów lub na fundusz przymusowej restrukturyzacji w ciągu roku.
• Ryzyko zwiększenia kosztów finansowania Grupy z powodu konieczności emisji instrumentów spełniających wymagania MREL. Bank otrzymał pismo BFG w sprawie wysokości minimalnego poziomu funduszy własnych i zobowiązań podlegających umorzeniu lub konwersji (MREL). Wymóg MREL powinien zostać osiągnięty do 1 stycznia 2023 r. oraz utrzymywany przez cały czas od tej daty. BFG wyznaczył liniową ścieżkę dojścia do wymogu docelowego. Limit MREL dla Banku został wyznaczony na podstawie danych na 31 grudnia 2018 r. oraz wartości wymaganych buforów aktualne na 1 stycznia 2019 r. Na 31 grudnia 2019 r. Bank spełnia wymagane przez BFG limity MREL. W ramach wypełniania i utrzymywania przez Grupę wymogu MREL, możliwa jest emisja instrumentów kwalifikowalnych, co może spowodować zwiększenie kosztów finansowania.
• Ryzyko informatyczne (cyber-risk) jest jednym z najwyżej sklasyfikowanych zagrożeń, przed którym stoją banki na całym świecie, i polski rynek bankowy nie jest żadnym wyjątkiem. Szybki rozwój nowych technologii, cyfryzacja gospodarki i coraz bardziej wyrafinowane cyberataki czynią ryzyko informatyczne prawdopodobnie stale obecnym czynnikiem ryzyka, na ograniczenie którego banki będą musiały w przyszłości przeznaczać coraz większe zasoby.
• Otoczenie regulacyjne pozostaje dużym wyzwaniem dla sektora bankowego. Nie można wykluczyć dalszego zaostrzania istniejących zasad, oraz wprowadzania nowych, przez nadzór europejski lub krajowy.
• Konkurencja w sektorze usług finansowych staje się coraz bardziej intensywna. Chociaż historycznie rzecz biorąc banki musiały walczyć głównie z zagrożeniami ze strony swoich „rówieśników”, rozlnienie dostępu do danych klienta wynikające z wprowadzonej ostatnio dyrektywy PSD2 przyśpiesza proces potencjalnego wchodzenia na rynek firm typu bigtech i fintech. Co więcej, jest prawdopodobne, że przebiegająca obecnie konsolidacja krajowego rynku bankowego doprowadzi do wzrostu presji konkurencyjnych w dalszej perspektywie. W wyniku tego duże podmioty prawdopodobnie skorzystają na korzyściach płynących z dużej skali i odbędzie się to kosztem małych banków. Innym czynnikiem ryzyka, który warto podkreślić, jest coraz większy w sektorze udział banków będących własnością państwa lub kontrolowanych przez państwo.

Istnieje także prawdopodobieństwo korzystniejszego scenariusza makroekonomicznego niż zakładany, co może przełożyć się na lepsze wyniki sektora bankowego i Grupy Banku Millennium, w szczególności:

• Szybszy od oczekiwań wzrost gospodarczy w kraju, ze względu na silną konsumpcję gospodarstw domowych, wspierałby zwiększenie akcji kredytowej przez Bank.
• Odbicie inwestycji przedsiębiorstw w kapitał produkcyjny wspierałoby wzrost popytu na kredyty inwestycyjne.
• Korzystna sytuacja dochodowa gospodarstw domowych i przedsiębiorstw wspierałaby poprawę jakości portfela kredytowego Banku, a także zwiększyłaby napływ do niego środków depozytowych.